بخش ۱ - در ستایش خداوند
ای بـــــه یـــــادت تـــــازه جـــــان عـــــاشـــــقــــان!
ز آب لــــــطــــــفــــــت تــــــر، زبــــــان عـــــاشـــــقـــــان!
از تــــو بــــر عــــالــــم فــــتــــاده ســـایـــه‌ای
خــــــوبــــــرویــــــان را شـــــده ســـــرمـــــایـــــه‌ای
عــــــاشــــــقــــــان افــــــتــــــادهٔ آن ســــــایــــــه‌انــــــد
مــــانــــده در ســــودا از آن ســــرمــــایــــه‌انـــد
تـــا ز لـــیـــلـــی ســـر حـــســـنـــش ســـر نـــزد
عــــشــــق او آتــــش بــــه مــــجــــنــــون در نــــزد
تـــا لـــب شـــیـــریـــن نـــکـــردی چـــون شـــکـــر
آن دو عــــاشــــق را نــــشــــد خـــونـــیـــن، جـــگـــر
تـــا نـــشـــد عـــذرا ز تـــو ســـیـــمــیــن‌عــذار
دیــــــدهٔ وامــــــق نــــــشـــــد ســـــیـــــمـــــاب‌بـــــار
تـا بـه کـی در پـرده بـاشی عشوه‌ساز
عـــالـــمـــی بـــا نـــقـــش پـــرده عـــشـــقـــبـــاز؟
وقــت شــد کــیـن پـرده بـگـشـایـی ز پـیـش
خــــالــــی از پــــرده نــــمــــایــــی روی خــــویـــش
در تــــمــــاشــــای خــــودم بــــی‌خــــود کــــنــــی
فــــارغ از تـــمـــیـــیـــز نـــیـــک و بـــد کـــنـــی
عـــاشـــقـــی بـــاشـــم بـــه تـــو افـــروخـــتـــه
دیـــــــده را از دیـــــــگـــــــران بـــــــردوخـــــــتــــــه
گـــرچـــه بـــاشـــم نـــاظـــر از هـــر مـــنــظــری
جــــز تــــو در عــــالــــم نــــبــــیــــنــــم دیــــگــــری
در حــــریــــم تــــو دویــــی را بــــار نــــیــــســـت
گـــفـــت و گـــوی انـــدک و بـــســـیـــار نـــیــســت
از دویــــی خــــواهـــم کـــه یـــکـــتـــای‌ام کـــنـــی
در مــــــقــــــامــــــات یــــــکــــــی، جــــــای‌ام کــــــنــــــی
تــــــا چــــــو آن ســــــادهٔ رمـــــیـــــده از دویـــــی
«ایــن مــنــم» گــویـم «خـدایـا! یـا تـوئـی؟»
گــر مــنــم ایــن عــلــم و قــدرت از کــجــاســت؟
ور تویی این عجز و سستی از که خاست؟
بخش ۲ - در سبب نظم کتاب
ضــعــف پــیــری قــوت طـبـعـم شـکـسـت
راه فــکــرت بــر ضــمــیــر مـن بـبـسـت
در دلـــم فـــهـــم ســخــنــدانــی نــمــانــد
بــر لــبــم حــرف ســخــنــرانــی نــمـانـد
به که سر در جیب خاموشی کشم
پـــا بـــه دامـــان فــرامــوشــی کــشــم
نــــســـبـــتـــی دارد بـــه حـــال مـــن قـــوی
ایــــن دو بــــیــــت از مــــثـــنـــوی مـــولـــوی:
«کـیـف یـاتـی الـنـظـم لـی و الـقـافـیه؟
بــعــد مــا ضــعــفــت اصــول الـعـافـیـه»
«قــــافــــیــــه انــــدیــــشـــم و، دلـــدار مـــن
گـــویــدم: مــنــدیــش جــز دیــدار مــن!»
کــیــســت دلــدار؟ آنـکـه دل‌هـا دار اوسـت
جــــمـــلـــه دل‌هـــا مـــخـــزن اســـرار اوســـت
دارد او از خـــــــانـــــــهٔ خـــــــود آگـــــــهـــــــی
بــــه کــــه داری خــــانــــهٔ او را تـــهـــی
تــا چـون بـیـنـد دور ازو بـیـگـانـه را
جـــلـــوه‌گـــاه خــود کــنــد آن خــانــه را
خـاصـه نـظـم ایـن کتاب از بهر اوست
مـــظـــهـــر آیـــات لـــطـــف و قــهــر اوســت
در ثـــنـــایـــش نـــغـــز گــفــتــاری کــنــم
در دعـــــایـــــش نـــــالـــــه و زاری کـــــنــــم
چــون نــدارم دامــن قــربــش بــه دســت
بــایــدم در گــفــت و گــوی او نـشـسـت
بخش ۳
چــون رســیــدم شــب بـدیـن جـا زیـن خـطـاب
در مــــیــــان فــــکــــر تــــم بــــربــــود خـــواب
خــــویـــش را دیـــدم بـــه راهـــی بـــس دراز
پــــاک و روشــــن چــــون ضــــمــــیــــر اهـــل راز
نــــــاگــــــه آواز ســـــپـــــاهـــــی پـــــرخـــــروش
از قـــــفـــــا آمـــــد در آن راهــــم بــــه گــــوش
بــــانــــگ چــــاووشــــان دلـــم از جـــا بـــبـــرد
هـــوشـــم از ســـر، قـــوتـــم از پـــا بــبــرد
چــــاره مــــی‌جــــســــتــــم پـــی دفـــع گـــزنـــد
آمــــد انــــدر چــــشــــمــــم ایــــوانــــی بــــلــــنـــد
چـــون شـــتـــابـــان ســوی او بــردم پــنــاه
تـــــا شـــــوم ایـــــمـــــن ز آســــیــــب ســــپــــاه،
از مـــــــیـــــــان شـــــــان والـــــــد شـــــــاه زمـــــــن
آن بـــه نـــام و صـــورت و ســـیــرت حــســن
جــــــامــــــه‌هــــــای خــــــســــــروانـــــی در بـــــرش
بـــســـتــه کــافــوری عــمــامــه بــر ســرش
تـــافـــت ســـوی مــن عــنــان، خــنــدان و شــاد
بـــــر مــــن از خــــنــــده در راحــــت گــــشــــاد
چــون بــه پــیــش مــن رســیــد آمـد فـرود
بـوسـه بـر دسـتـم زد و پـرسـش نـمود
خــــوش شــــدم ز آن چـــاره‌ســـازیـــهـــای او
شـــــاد از آن مــــســــکــــیــــن‌نــــوازیــــهــــای او
در سـخـن بـا مـن بـسـی گـوهـر فـشـانـد
لــیــک ازیــنــهــا هــیــچ در گــوشــم نــمـانـد
صـــبـــحـــدم کـــز روی بـــســـتــر خــاســتــم
از خـــــرد تـــــعـــــبـــــیـــــر آن درخـــــواســــتــــم
گـــفـــت: ایـــن لـــطــف و رضــاجــویــی زشــاه،
بـــــر قـــــبـــــول نـــــظـــــم مـــــن آمــــد گــــواه
یـک نـفـس زین گفت و گو منشین خموش!
چـــون گــرفــتــی پــیــش، در اتــمــام کــوش!
چــــون شـــنـــیـــدم از وی ایـــن تـــعـــبـــیـــر را
چـــون قــلــم بــســتــم مــیــان، تــحــریــر را
بو کز آن سرچشمه‌ای کین خواب خاست
آیـــد ایـــن تـــعـــبـــیــر ازیــنــجــا نــیــز راســت
بخش ۴ - آغاز داستان سلامان و ابسال
شــــهــــریـــاری بـــود در یـــونـــان زمـــیـــن
چــون ســکــنــدر صــاحـب تـاج و نـگـیـن
بــود در عــهــدش یــکــی حــکـمـت‌شـنـاس
کـــاخ حـــکـــمـــت را قـــوی کـــرده اســـاس
اهـــل حــکــمــت یــک بــه یــک شــاگــرد او
حــلــقــه بــســتــه جــمــلــه گـرداگـرد او
شـــاه چــون دانــســت قــدرش را شــریــف
ســاخــت‌اش در خــلــوت صــحــبــت، حــریـف
جــز بــه تــدبــیــرش نـرفـتـی نـیـم‌گـام
جـز بـه تـلـقـیـنـش نـجـسـتی هیچ کام
در جــهــانــگــیــری ز بــس تــدبــیـر کـرد
قــاف تــا قـاف‌اش هـمـه تـسـخـیـر کـرد
شاه چون نبود به نفس خود حکیم
یـــا حــکــیــمــی نــبــودش یــار و نــدیــم،
قــصـر مـلـکـش را بـود بـنـیـاد، سـسـت
کــــم فــــتــــد قـــانـــون حـــکـــم او درســـت
ظـــلـــم را بـــنــدد بــه جــای عــدل، کــار
عـــــدل را دانـــــد بـــــســـــان ظــــلــــم، عــــار
عـــــالـــــم از بـــــیــــداد او گــــردد خــــراب
چـــشـــمـــه‌ســار مــلــک دیــن از وی ســراب
نـکـتـه‌ای خـوش گـفـتـه اسـت آن دوربـیـن:
«عـــدل دارد مـــلـــک را قــائــم، نــه دیــن»
کــفـر کـیـشـی کـو بـه عـدل آیـد فـره
مـــــلـــــک را از ظـــــالـــــم دیـــــنـــــدار، بــــه
گـــفـــت بـــا داوود پـــیـــغـــمـــبـــر، خــدای
کـــــامــــت خــــد را بــــگــــو ای نــــیــــک رای!
کـــز عـــجـــم چـــون پـــادشـــاهـــان آورنـــد
نـام ایـشـان جـز بـه نـیـکـی کـم بـرند
گــر چــه بــود آتــش پــرسـتـی دیـنـشـان
بـــــود عـــــدل و راســـــتـــــی آیـــــیـــــنــــشــــان
قــرنــهــا زایــشــان جــهــان مــعـمـور بـود
ظــــلــــمــــت ظــــلــــم از رعـــایـــا دور بـــود
بـــنـــدگـــان فـــارغ ز غـــم فـــرســـودگــی
داشـــــتـــــنـــــد از عـــــدلــــشــــان آســــودگــــی
بخش ۷ - صفت چوگان باختن سلامان
صـبـحـدم چـون شـاه ایـن نـیـلـی تـتق
بـــــارگـــــی رانــــدی بــــه مــــیــــدان افــــق
شــه ســلــامــان، مــســت و نــیــم خــواب
پــــای کـــردی ســـوی مـــیـــدان در رکـــاب
بـــــا گـــــروهـــــی از نـــــژاد خـــــســــروان
خــــردســــال و تــــازه‌روی و نــــوجـــوان
هـــر یـــکـــی در خـــیـــل خـــوبــان ســروری
آفــــــت مــــــلــــــکــــــی بــــــلـــــای کـــــشـــــوری
صولجان بر کف، به میدان تاختی
گـــــوی زریـــــن در مـــــیـــــان انـــــداخـــــتــــی
یــک بــه یـک چـوگـان‌زنـان جـویـای حـال
گـرد یـک مـه حـلـقـه کـرده صد هلال
گــرچــه بــودی زخــم چـوگـان از هـمـه
بـــود چـــابـــک‌تـــر ســـلــامــان از هــمــه
گــوی بــردی از هـمـه بـا صـد شـتـاب
گـــوی مـــه بـــود و ســـلـــامـــان آفـــتـــاب
آری، آن کـــس را کـــه دولـــت یـــار شــد
وز نـــهـــال بــخــت بــرخــوردار شــد،
هـــیــچ چــوگــان زیــر ایــن چــرخ کــبــود
گــــوی نــــتــــوانــــد ز مــــیـــدانـــش ربـــود
بخش ۸ - در صفت کمانداری و تیراندازی وی
از کــــمــــانــــداران خــــاص انـــدر زمـــان
خـواسـتـی نـاکـرده زه چـاچـی کمان
بــــی مــــدد آن را بــــه زه آراســــتــــی
بـانـگ زه از گـوشـه‌هـا بـرخـاسـتـی
دسـت مـالـیـدی بـر آن چـالـاک و چـست
تا بن گوش‌اش کشیدی از نخست
گاه بنهادی سه پر مرغی بر آن
رهـسـپـر گـشـتـی بـه هـنـجـار نـشان
ورگــشــادی تــیـر پـرتـابـی ز شـسـت
بـــودی‌اش خـــط افـــق جــای نــشــســت
گـرنـه مـانـع سـخـتـی گردون شدی
از خــــط دور افــــق بــــیــــرون شـــدی